Vitex agnus castus - Niepokalanek pieprzowy
Niepokalanek pospolity, Niepokalanek mnisi, Witeks czczony
Rodzaj Vitex (z rodziny Verbenaceae) jest dość powszechny na świecie. Niepokalanek pieprzowy rośnie głównie w basenie Morza Śródziemnego, na Krymie i w Azji Środkowej. Jest to długowieczne, niezbyt wysokie drzewko (do 6 m wysokości) lub krzew. Surowcem leczniczym jest owoc - kulisty, czerwonoczarny pestkowiec. W surowcu występują irydoidy typu aukubiny (agnuzyd i aukubina) oraz olejek lotny. Liczną grupę związków stanowią flawonoidy, głównie typu metoksyflawonów (pochodne luteoliny) i metoksyflawonoli (pochodne kwercetyny i kemferolu). Opisano też obecność w surowcu izoflawonów (izowiteksyna i izowiteksynoksylozyd). Ważną grupę stanowią też diterpeny (rotundifuran, 6β,7β-diacetoksy-13-hydroksy-labda-8-, 14 dien, witeksilakton). Niepokalanek pieprzowy był znany i stosowany już w starożytności jako anafrodyzjak, tj. środek uśmierzający nadmierny popęd seksualny. Stwierdzono, że surowiec w swym działaniu hormonalnym wpływa na podwzgórze i przysadkę mózgową, pobudzając wydzielanie hormonów lutenizującego LH, redukując zaś wydzielanie FSH. Stymuluje to owulację i wzrost stężenia progesteronu, co przesuwa stosunek estrogenów do gestagenów na korzyść tych drugich, wywołując efekt ciałka żółtego. Wyciąg z owoców niepokalanka zmniejsza lub leczy całkowicie objawy powodowane przez hiperestrogenizm lub niedobór progesteronu, przez co przywraca równowagę hormonalną ustroju. Wyciągi z owoców niepokalanka u mężczyzn obniżają poziom FSH, a podwyższają ICSH. W leczeniu hormonalnym kobiet wyciągi i preparaty z niepokalanka są używane np. w okresie dojrzewania dla uzyskania równowagi hormonalnej, także w amenorrhoea, gdyż stymulując gonadotropiny przywracają menstruację, zmniejszają lub eliminują krwawienia międzymiesiączkowe. Ponadto obniżając poziom estrogenów pobudzają wydzielanie prolaktyny w okresie laktacji, tym samym działają mlekopędnie.
Największe znaczenie lecznicze mają preparaty z niepokalanka w endometnozie, mastodynii, mastopatii, a przede wszystkim w pełnym zespole napięcia przedmiesiączkowego (PMS). Na podstawie przeprowadzonych badań zostały zatwierdzone trzy wskazania do stosowania preparatów niepokalanka pieprzowego nieprawidłowość rytmu miesiączkowania i skąpe miesiączkowanie (obniżone poziomy estradiolu i progesteronu), mastodynia i inne objawy PMS (w tym depresja), bezpłodność z ukrytą hiperprolaktynemią (niewydolność ciałka żółtego).